Kada je 1878. godine Austrougarska okupirala Bosnu i Hercegovinu, počelo je masovno iseljavanje Bošnjaka koji nisu željeli ostati živjeti pod kršćanskom vlašću. Ovaj fenomen je naročito bio karakterističan za Hercegovinu. Naime, hercegovački Bošnjaci su već više od 200 godina bili u skoro neprestanom ratu sa kršćanskim susjedima pod čiju su vlast upravo pali.
Tako je brzo po okupaciji, jedna grupa od oko 100 bošnjačkih porodica iz Hercegovine krenula prema Turskoj. Iako su se kratko zadržali u Izmiru, nisu bili zadovoljni, pa su krenuli dalje na istok, tj. u Siriju. Međutim, problem je bio u tome što su oni željeli živjeti sami, a takvih mjesta bilo je jako malo. Međutim, čuli su za jedno napušteno mjesto na obali Sredozemnog mora, Cezareja (ili na arapskom Kisarja), u tadašnjoj Palestini.
Najveći dio bošnjačkih muhadžira iz te grupe, odlučio je započeti potpuno novi život upravo na ovom mjestu. Trajalo je dvije godine dok su izgradili svoje naselje, prelijepe kamene kuće u bosanskom stilu, avlije sa baščama, džamija, mekteb i sve ono što je u to vrijeme činilo jednu bošnjačku čaršiju u njihovoj domovini.
Život u bošnjačkoj Cezareji
Početak je bio težak. Drugačija klima, do tada nepoznate zarazne bolesti, depresija zbog saznanja da više nikad neće vidjeti Neretvu, Bregavu, Trebišnjicu…, odnijela je mnoge živote. Tek nakon što je prošlo desetak godina, život se nastavio normalnim tokom u ovom mjestu. Bošnjaci su u Cezareji izgradili i svoju luku, bavili se poljoprivredom, zanatstvom i trgovinom.
Međutim, prvi problemi su počeli veoma brzo. Upravo u to vrijeme počinje i doseljavanje Jevreja u Palestinu. Tako je nekoliko kilometara južno od bošnjačkog, nastalo jedno novo, jevrejsko naselje. U početku nije bilo sukoba između ove dvije zajednice, jedini problem koji su Bošnjaci ovdje imali jeste to što su im Jevreji nudili velike sume novca da napuste taj prostor, ali oni su to odbijali, jer su mnogi Cezareju počeli doživljavati kao svoj dom. U međuvremenu se između dva naselja izgradila i privredna, prije svega trgovačka veza.
Međutim, nakon što je Osmansko carstvo propalo, a Palestina pala pod britansku upravu, Bošnjaci su se ponovo našli u situaciji zbog koje su prije 40 godina napustili domove u Bosni. Jedan broj Bošnjaka se ponovo iselio, ovaj put za Tursku, neki čak i u Bosnu, ali je većina bila odlučna ostati u Cezareji. Iako je broj Bošnjaka u ovom naselju porastao na skoro 1000, priliv jevrejskih doseljenika je bio još veći, pa su se Bošnjaci brzo našli okruženim. Razočarenje je nastupilo, kad su Jevreji jedno svoje naselje izgradili samo kilometar južno od Cezareje.
Propast Cezareje
Sve više jevrejskih susjeda značilo je i veći pritisak na bošnjačku zajednicu. Ipak, nije bilo fizičkih niti oružanih sukoba sve do 1948. godine. Kada su Jevreji započeli “rat za nezavisnost”, širom Palestine je počelo nasilje i sukobi između jevrejskih i arapskih naselja. Sukoba nije bila pošteđena ni Bošnjacima naseljena Cezareja. Bošnjački poglavar naselja je pokušao sa lokalnim Jevrejima dogovoriti mir. Međutim, mir je definitivno urušen, kada su Jevreji napali jedan autobus iz Cezareje. Tada je ubijeno dvoje, a ranjeno 6 bošnjačkih stanovnika Cezareje.
Nasilje je eskaliralo, a jevrejski vojnici predvođeni tada mladim Jichakom Rabinom, zauzeli su Cezareju. Zatim su protjerali bošnjačke stanovnike i uništili skoro cjelokupno naselje. Od nekadašnjeg prelijepog naselja, ostala je tek džamija. Džamija će kasnije biti pretvorena u restoran.
Bošnjaci i Cezareja danas
Bošnjaci iz Cezareje raširili su se svuda po regiji. Neki su nastavili život u Libanu, neki u Jordanu, neki u Siriji, neki u palestinskoj Zapadnoj obali, neki čak i u Gazi… Maternji jezik se izgubio, bošnjačka odjeća, muzika, pa i hrana također. Ostalo je samo zajedničko prezime Bušnakh (Bošnjak) koje potomci bošnjačkih muhadžira i danas nose.
U blizini bošnjačke, na okupiranoj zemlji, Jevreji su izgradili novu Cezareju. Danas je to elitno naselje na kojem svoje posjede imaju porodica Rotšild, inače najbogatija (jevrejska) porodica na svijetu, ali i brojni izraelski političari, među kojima i njihov trenutni lider, Benjamin Netanjahu. A sve je počelo kada je 1948. godine, Jichak Rabin sa svojim jedinicama spalio bošnjačku Cezareju. Kada je 1992. godine, počela paljevina bošnjačkih naselja u BiH, Jichak Rabin, inače dobitnik Nobelove nagrade za mir, bio je premijer Izraela.
